Artuklu Hükümdarı Melik Salih Mahmud kimdir?
Melik Salih Mahmud (1200-1222), Hasankeyf ve Amid Artuklularının Diyarbakır’daki ilk hükümdarı olan Nureddin Mahmud’un oğludur. Hükümdarlık süresi içinde imar faaliyetlerine büyük önem vermiştir. Cafer bin Mahmud el Halefî, Yahya ibni İbrahim es Sarafî, İbrahim bin Cafer gibi 13’üncü yüzyılın usta ve mimarlarına iş vermek suretiyle kendisinin bir sanat koruyucusu olduğunu göstermiştir.
Devegeçidi Köprüsü’nü planlayacak kadar ileri derecede mimarlık ve mühendislik bilgisine sahip olduğu anlaşılmaktadır. Felsefeyle de ilgilenmiştir. Kendisinden önce hükümdar olan kardeşi Kutbeddin Sökmen zamanında (1185-1200) “Mutaassıp ve müfrit Sünniler tarafından filozofların mezhebine girdiği ve öldükten sonra dirilmeye inanmadığı” ithamıyla hükümdarın gözünden düşürülmüş ve kardeşinden sonra başa geçmesi önlenmeye çalışılmıştır.
Erkek çocuğu olmayan Kutbeddin Sökmen, kardeşinin filozof ve Rafızî olduğuna inanarak onu Adıyaman’a sürgüne göndermiştir. Çok sevdiği kölesi Ayaz’ı kız kardeşiyle evlendirerek veliaht yapmıştır. Kutbeddin Sökmen’in 1200 yılında ölümünden sonra Ayaz, birkaç gün hükümdarlık yapmışsa da, Artuklu devlet adamları hanedan mensupları dururken bir kölenin hükümdarlığını uygun bulmayarak Melik Salih Mahmud’u Adıyaman’dan geri getirtmiş ve başa geçirmişlerdir.
Melik Salih Mahmud’un bazı müfritlerce öldükten sonra dirilmeye inanmamakla suçlanması gerçek dışıdır. Hükümdar dini bütün bir adamdır ve bunu Devegeçidi Köprüsü’nün bir bölümünde –Türk ve İslam köprülerinde başka örneği bulunmayan- Kur’an-ı Kerim’in Bakara suresi 261’inci ayetini kitabe olarak işletmekle de ortaya koymuştur.
Açıklama
Başlangıçtan 16’ncı yüzyıla kadar Anadolu’daki İslam ve Türk devri mimari eserlerinin ortaya çıkmasını sağlayan sanatçı ve diğer kişiler için şöyle bir organizasyon şeması düzenlenmiştir.
İşveren (Hükümdar, hükümdar ailesi, devlet adamı, din adamı, idareciler, ticaret erbabı)
Harcama-idari yetkili (Bina emini, inşaat mutemedi, inşaat mütevellisi)
Başmimar (Genel ve kısmi tasarım, yönetici mimar)
Mimarlar
Çiniciler
Nakkaşlar
Hattatlar
Usta taşçılar (Taş süsleme işleyicileri)
Senktraşlar (Taş yontucuları)
Neccarlar (Ağaç işleri sanatçıları)
Haddadlar (Demirciler)
İşçiler
Kaynaklar
1.Evliya çelebi seyahatnamesi
2.Zeki Sönmez, “Anadolu Türk İslam Mimarisinde Sanatçılar”, TTK, Baskı II, 1995-Ankara
