Kültürümüzün bir parçası

Anadolu’nun birçok yerinde el yapımı bez bebekler, sahip olduğu kültürel dokuya uygun olarak yapılmaya devam etmekte. Önceleri çocuklar için elde edilen materyal ve kumaşlarla yapılan bez bebekler, turizmin gelişmesi ve çeşitlenmesi ile birlikte farklı kültürlere olan ilgi yöresel bez bebeklerin üretilmesi ve tanıtılmasını sağladı. Edirne’den Şırnak'a kadar el yapımı bebekler yöresel giysiler ve materyallerle süslenerek hediyelik eşya olarak pazarlanıyor. Son yıllarda daha çok yabancı turistlerin ilgi gösterdiği kız modelleriyle üretilen bez bebekler, yöreye özgü folklorik giysileriyle güler yüzlü Anadolu insanını simgeliyor. Rengârenk kumaşlarla dikilen bez bebekler, dal motifli, sırma işlemeli, köy kıyafetleri ile yerel modayı da günümüze taşıyor. Uzaktan sadece bir bebek yapımı olarak gördüğümüz bu sanat dalını inceledikçe turizme ne kadar katkısı olduğunu öğreniyoruz. Bebeklerin her biri Anadolu’nun geçmişinden kıyafetleri günümüze taşıyarak adeta canlanıyor ve bize kendi kültürümüzü tanıtıyor. Yerel kıyafetleriyle kendi yöresinin turizm elçisi olan bu bez bebekler, dünyanın dört bir yanından gelen yabancı konuklar ve koleksiyonerlerin dikkatini çekiyor.

Her çocuğun hayali

Bez Bebekler, dünyanın en eski oyuncağı olarak bilinir. Teknoloji ne kadar ilerlese de çocuk ve çocukluk var olduğu sürece bez bebeklerin de var olacağı kesin görünüyor. Bez bebeklere olan ilgi, çocukların oyunlarında hatta kurdukları küçücük dünyalarında anne, baba, kardeş, arkadaş veya kendilerine yer verme isteğinden ötürü her dönemde ilgi görüyor. Psikologlar dahi çocukların oyuncak bez bebeklerine davranış biçimlerini inceleyerek aile içi şiddete maruz kalıp kalmadıklarını, anne ve babanın ev içindeki davranışlarının çocuğu nasıl etkilediğini ve daha birçok konuyu gözlemleyebiliyorlar. Hangi yüzyıl olursa olsun, teknoloji ne kadar ilerlerse ilerlesin, erkek olsun, kız olsun tüm çocukların hayallerini süsleyen bir bez bebek vardır. Öyle ki her anne ve babanın çocukluklarında onlara yarenlik eden bir bez oyuncağı mutlaka olmuştur.

Kökeni çok eski çağlara dayanıyor

Hitit, Frig, Bronzçağ ve Cilalıtaş devri tabakalarında bulunan ve dini törenlerde yer aldığı sanılan heykelciklerin bir kısmının oyuncak bebek olduğu, bir kısmının da ana tanrıça kültürü ile ilgili olduğu anlaşıldı. Burdur yakınlarındaki Hacılar höyüğünde yapılan kazılarda kilden yapılmış, yüzleri boyalı, çıplak başlarına sonradan saç kondurulmuş figürlere rastlanıldı. Eski Mısır'da ve Amerika yerlilerinin yaşadığı bölgelerde yapılan çalışmalarda da ağaç bebek ve tanrı heykelleri yine yan yana bulundu. Afrika’daki bez bebekler diğer bez bebeklere göre hem görünüş, hem de anlam olarak biraz farklıdır. Genellikle tahtadan oyulmuş ve üzerine kıyafet giydirilen ve bir isim verilerek kişiselleştirilen Afrika bez bebekleri çoğu kabilede uğur olarak çocuk büyüdükten sonra da saklanıp, korunuyor. Eski Japonya'da ise bez bebekler değişik kıyafetlerle giydirilir, hatta temsili yemek bile yedirilirdi.

Bebeklerin yapılışı

 Bebek sanatında iki tür teknik kullanılır. Birincisinde başa kumaş gerilir, yüz hatları dikiş atılarak belirlenir ve iğne ile anlam kazandırılır, ikinci teknikte ise, tel ve kağıt üzerine sarılan başın üzerine pamuk katları kitre ile yapıştırılarak işlenir. Bir heykeltıraş titizliği ile çalışılır. Pamuk kuruduktan sonra boyama işlemine geçilir. El ve ayak için ince tel üzerine parmaklar ayrı ayrı kitre ve pamukla sarılır. Daha sonra parmaklar bir araya getirilerek iplikle bağlanır. Pamukla etlendirilip, parmaklara hareket verilir. Kuruduktan sonra boyanır. Ayaklara bacak için kalın tel, kollara ise daha ince tel kullanılır. Bu eklenen tellerin üzerine yumuşak pelür kağıdı sarılır. Kollar, bacaklar ve baş hazırlandıktan sonra, hepsi bağlanarak birleştirilir. Bu işlem yapılırken insan vücudundaki 1/7 oranına dikkat edilir. Beden kağıtla beslenip etlendirilir. Kuruduktan sonra boyanır. Son aşama olan kostüm hazırlanmadan önce, hangi yörenin kıyafeti giydirilecekse o kostüm hakkında araştırma yapmak lazımdır. Kostüm dikilirken antik kumaşlar kullanılıp, otantik nakışlarla zenginleştirilir.
     

Günümüzde tamamen turistlik

Eski çağlardan bu yana bütün kültürlerde görülen bez bebek oyuncaklar, tarih boyunca teknolojik gelişmelerle değişmiş olsalar da çocukları eğlendirme işlevleri daimdir. İnsanlık tarihinde önceleri inançla bağlantılı yapılan küçük insan figürleri, zamanla oyuncak işlevini alırlar. Kolay erişilebilen kil, toprak, hayvan kemikleri, ahşap gibi malzemeden üretilen oyuncaklar içinde bebekler başta gelir. Türk toplumunda da annelerin el altında bulunan atık kumaş, yün vb. malzemeyi bir araya getirip, özellikle kız çocukları için bez bebekler yaptıkları bilinir. Yöresel giysiler giyen, farklı boyutlarda tasarlanan bez bebeklerin öncelikli amaçları çocukların oynaması olsa da günümüzde turistik birer emtia olarak ticari anlamda da değerli objelerdir. Anadolu’da değişik yörelerde gelin, güççe, korçak, kurçak diye anılan bez bebeklerin modern örneklerine de rastlanır.

Rusya ve Çekya'da çok yaygın

Oldum olası bez bebekleri çok sevmişimdir. Hatta küçükken, genellikle kız çocuklarına annelerinin yaptığı bez bebekleri yapılışlarını hayranlıkla izlerdim. Sonunda bir erkek çocuk olmama rağmen 'bez bebek isterim' diye tutturunca, babam o dönemin en popüler oyuncağı olan bir Pembe Panter almıştı. O da benim bez bebeğim oldu. Bez bebek kültürüyle büyüyen birisi olarak, yurt içi ya da yurt dışına gittiğimde de yöresel bez bebekleri araştırmadan duramadım. Rusya'da gördüğüm bez bebekler hiç dikiş dikilmeden yapılıyor. Oyuncak bebeği yaparken sarma dolama düğüm atma işlemlerinden başka şey kullanmamışlar. Bu kadar düzgün durmasının ardında tecrübe de yatıyor. Rus bez bebekler kız çocuklarına kendi el emeği, göz nuruyla bebekler yapmayı hayal edenler için harika bir örnek. Eğer yolunuz bir gün Prag'a düşerse bez bebek satan dükkanlara mutlaka uğramalısınız. Prag alışveriş turunda karşınıza birçok bez bebek dükkanı çıkacak. Çekya'da bez bebekçilik sadece çocuklar için değil, her yaştan insan için yapılıp satılıyor. Prag'da satılan bez bebekler el yapımı ve yöresel kıyafetleriyle çocukların ilgisini ilk andan itibaren çekecektir.

Bez bebekler kültür mirasımız

Anadolu’nun birçok yöresine ait geleneksel kıyafetlerin giydirildiği bez bebekler üniversiteler, kız meslek liseleri, halk eğitim merkezleri ve yerel yönetimlerin düzenlediği kurslarda yapılmaktadır. Bu çalışmaların genişletilerek ülke genelinde yüzyıllardır annelerin çocukları için artık malzemelerden yaptığı bebeklerin ortaya çıkarılarak oyuncak müzelerinde sergilenmesi, yeni kuşaklara yapımının öğretilerek yaşatılması ve dünya kültürel mirası içerisinde yer almasının sağlanması hedeflenmelidir. Anadolu'da öne çıkan bez bebekler şöyle; Mersin, Taş Bebek, (Taş, Kumaş, İplik), Şanlıurfa, Dal Bebek (Kumaş, Boncuk, İplik, Dal), Kırıkkale, Balışeyh, Çatal Bebek (Çatal Ağaç, Kumaş, İplik), Aydın, Uzunlar Köyü, Çaput (Dilek) Bebek (Kumaş, İplik), Adana, Gelin Bebek (Kumaş, Yün İplik, Boncuk), Manisa, Turgutlu, Sarıbey Köyü, Tahta Kaşık Bebek (Tahta Kaşık,Kumaş,Yün,Boncuk,İplik), Bartın, Kozağaç, Çalı Bebek (Çalı, Boncuk, Kumaş), Aydın,  Uzunlar Köyü, Çaput Bebek (Kumaş, İplik), Şırnak, Berivan Bebek (Kumaş, İplik, keçi ve koyun yünü)