Tarihe ilgi duyanlar için de Yrd. Doç. Dr. Sezai Sevim’in “Kapan Hanları” başlıklı yazısını salık vermek isterim. Kitaptan alıntılar:
Kapan Hanları
Osmanlı döneminde başta İstanbul olmak üzere ticaret pazarlarına sahip şehirlerde, (Sivrihisar’da) özellikle zahire türünden ihtiyaç maddelerinin alınıp satıldığı toptancı halleri, mal çardakları ve borsalar olarak gözde yer tutmuştu.
“… Kapan kelimesi sözlüklerde ‘büyük terazi, kantar’ anlamında açıklanmaktadır. Latince “campana”dan Farsça’ya buradan kab-ban (kab tutan, kab ile uğraşan) şekliyle Arapça’ya geçtiği, Türkçe’ye ise “kapan” olarak girdiği düşünülmektedir. Mısır’da kantar kullanan kimseye ‘’kabbani’’, alım satım mukavelelerine nezaret eden kurumada ‘’Divanü-l kabbani’’ denirdi.
Kapanların en ünlüleri
İstanbul’a gelen yiyecek ve ihtiyaç maddelerinin, ekspertiz, ölçüm, fiyatlandırma ve dağıtım işlemlerinin yapıldığı kapanlar, Haliç girişinde ayrı birer iş ve ticaret merkezi konumundaydı. Bunların en büyükleri “Yağkapanı, Balkapanı, Unkapanı”dır. Bu hanlar, içinde satılan malların adlarıyla anılmaktaydı. Böylece büyük tartı aletinin adı olmaktan çıkıp günümüz toptancı hallerine veya zahire borsalarına benzeyen yerlerin adı olmuştur.
Anadolu Selçukluları döneminde de görülen kapan sistemi, Osmanlı döneminde ticarete elverişli kıyı bölgelerinin, özellikle de İstanbul’un alınmasından sonra daha da gelişti. 19’uncu yüzyılda iltizam yönteminin kapan vergileri için de öngörülmesi sonucunda kapanlarda bozulma başladı.
Tanzimat döneminde İstanbul kapanlarının tümü Şehremaneti (İstanbul Belediyesi) hizmetleri kapsamına alındı. Bir süre sonra da bu geleneksel düzen yerini Batı’daki hal ve borsa sistemlerine bıraktı.
Ortaya çıkış süreci, işlevleri
Anadolu Selçuklu Devleti’nin gücü zafiyete uğramaya başlayınca Osmanlılar, bağımsızlık peşinde fetihlere ağırlık verdiler. Kısa sürede kuvvetli bir devlet ortaya çıktı. Fetihler toprak kazanmaya yarıyor ve devlet toprakları genişliyordu; ama devlet demek sadece toprak demek değildi.
Osman Gazi ve sonraki Beyler “yaptıklarının kuru cihangirlik kavgası olmadığını” biliyorlar ve bu konuda bilinçli davranıyorlardı. Aynı zamanda fethettikleri bölgelerin insanlarının yaşayışını kolaylaştırıcı ve geliştirici faaliyetler de sürdürüyorlardı. Yeni yollar açıyorlar, çeşmeler, hanlar, kervansaraylar, köprüler, aş evleri, medreseler, camiler ve mescitler, hamamlar, zaviyeler inşa ettiriyorlardı.
Bursa, Osmanlılarca 26 Nisan 1326 tarihinde alınabilmiştir. Bu tarihten itibaren şehre Orhan Gazi, Lala Şahin Paşa gibi devletin ileri gelenlerinin hanlar yaptırmaya başladığını görüyoruz. İşte bu manada Sultan I. Murad da şehrin alış veriş işlerinin düzene girmesinde önemli bir fonksiyon üslenecek olan “Kapan Hanı”nı inşa ettirmiştir.
Ardından Sultan Yıldırım Bayezid de Ulu Cami’yi ve Bedesteni inşa ettirdi. Böylelikle Bursa şehri kuruluş devri Osmanlı şehri hüviyetinin üç önemli yapısına kavuşmuş oldu. Bunlar, şehrin merkezî yapısı Ulu Cami, onun tamamlayıcısı Bedesten ve Kapan Hanı’ydı.
Müslüman Türk ve Arap devletlerinde kullanılan kapan tabiri Osmanlılarda ilk devirlerde kapan daha sonralarda da un kapanı (kapan-ı dakik), bal kapanı, yağ kapanı vb. satılan malın adıyla birlikte kullanılmış, böylece büyük tartı aletinin ismi olmaktan çıkıp günümüz toptancı hallerini veya zahire borsalarına benzeyen yerlerin adı olmuştur.
Un, yağ ve baldan başka tahıl, kahve, tütün, ipek, pamuk kumaş ve çeşitli dokumalar üreticiden satın alınarak başta İstanbul olmak üzere büyük şehirlerdeki kapanlara getirilirdi. Buralarda kadı naibinin nezaretinde esnaf temsilcilerinin de hazır bulunmasıyla muhtesip nezdinde mallar tartılır, ağırlık, kalite ve çeşidine göre vergi ve narha tabi tutulduktan, fiyatları belirledikten sonra esnaf aracılığıyla tüketiciye arz edilirdi…”
Bu haftaki kitap tanıtımına güzel bir yazı da ilâve etmeye çalıştım. Haftanızın renkli ve kültür içerikli yazılarla dolu geçmesi dileğiyle!
